Każda historia zaczyna się w konkretnym punkcie na osi czasu, w miejscu, którego dynamikę wyznacza lokalność. To także przypadek festiwalu Malta. Jego pierwsza edycja rozpoczęła się w Poznaniu 29 lat temu, w 1991 r. Był to rok, w którym rozpadł się Związek Radziecki i rozwiązano Układ Warszawski – ustanawiający przez powojenne dekady porządek polityczny za żelazną kurtyną. Dwa lata po przełomie ’89, kiedy upadł komunizm i odbyły się pierwsze demokratyczne wybory, obywatele Polski mogli zacząć podróżować do Niemiec, Francji, Włoch i krajów Beneluksu bez wiz. Polska została przyjęta do Rady Europy. Wolność zyskiwała kolejne odcienie i domagała się nowych form.
W takim kontekście narodził się festiwal Malta. Swoją nazwę wziął od sztucznego jeziora stworzonego w 1952 r. na prawym brzegu Warty. Po mistrzostwach świata w kajakarstwie, które odbyły się w Poznaniu w 1990 r., władze miasta zastanawiały się, jak zagospodarować olbrzymie tereny powstałe wokół odbudowanego toru. Michał Merczyński – pracujący wówczas w Teatrze Polskim w Poznaniu jako menedżer Orkiestry Ósmego Dnia – zaproponował, by pokazać nad jeziorem te spektakle, które powstały z myślą o otwartych przestrzeniach. Pierwsza edycja festiwalu odbyła się 11-16 czerwca 1991 r. Choć w programie znalazło się tylko osiem spektakli, od początku współtworzyły go zespoły z zagranicy (Teatro Tascabile di Bergamo i Teatro Nucleo di Ferrara z Włoch, La Burbuja Teatro z Hiszpanii). Obok nich była reprezentowana scena lokalna (Teatr Polski w Poznaniu i Teatr Ósmego Dnia) oraz goście (Scena Plastyczna KUL z Lublina). Zderzenie estetyk, kontekstów społecznych i kulturowych, z których do Poznania przybywali artyści, wykraczanie poza oczekiwania widzów, celebrowanie miejskości – te wartości są na Malcie ważne do dziś.
1991-2000
Na początku lat 90. pojęcie przestrzeni publicznej było inne niż dziś. Odżywała ona i nabierała nowych znaczeń po dekadach komunizmu, podczas których ulica była obciążona polityczną opresją – funkcjonowała jako miejsce na co dzień objęte nadzorem – służące tłumionym przez władzę demonstracjom albo oficjalnym defiladom. Przełom w 1989 r. na nowo ją otworzył. W pierwszych latach istnienia festiwalu tereny wokół toru wioślarskiego i samo Jezioro Maltańskie były miejscem barwnych pochodów, pełnych rozmachu inscenizacji w wykonaniu grup teatralnych z całego świata. W pole gry zmieniały się także rynki, ulice i skwery, na których odbywały się kameralne, spontaniczne akcje angażujące przypadkowych przechodniów. Dzięki Malcie na przełomie czerwca i lipca Poznań przypominał wielką plenerową scenę zasilaną energią tłumów i zaproszonych artystów – cyrkowców, tancerzy i performerów. Projekty pokazywane w plenerze, dostępne dla każdego widza – także tego niezainteresowanego samym teatrem, lecz raczej byciem częścią wspólnoty – tworzyły przestrzeń swobodnej ekspresji i budowały ważne, kolektywne doświadczenie. Istotnym elementem programu, zakorzeniającym go lokalnie, była także stała obecność poznańskich twórców teatru pozainstytucjonalnego, m.in. Teatrów: Ósmego Dnia, Strefa Ciszy, Biuro Podróży, Usta Usta czy Porywacze Ciał, oraz prezentacja ważnych grup niezależnych z Polski – m.in. Sceny Plastycznej KUL, Teatru Wierszalin, Komuny Otwock czy Akademii Ruchu.
2000-2010
Kolejna dekada Malty stała pod znakiem jej intensywnego programowego rozwoju, a także poszukiwania nowych przestrzeni dla teatralnych działań. W Poznaniu oprócz barwnych, budzących entuzjazm spektakli plenerowych zaczęli gościć najważniejsi europejscy twórcy wyznaczający nowe języki teatralne. To właśnie na Malcie po raz pierwszy w Polsce swoje spektakle pokazali m.in. Pippo Delbono, grupa La Fura dels Baus, Romeo Castellucci, którzy wciąż są ważnym punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń widzów. Malta poza teatrem wprowadziła do programu także inne dziedziny – taniec, muzykę i film, bez których trudno wyobrazić sobie współczesną kulturę. Festiwal stawał się coraz większą i wielowątkową imprezą. I odpowiadał na zmieniającą się rzeczywistość – zarówno społeczno-kulturalną, jak i sytuację samego teatru. Podziały na teatr instytucjonalny i niezależny, eksperymentalny i popularny przestały być ostre i czytelne. W programie były więc prezentowane projekty z różnych estetyk, tradycji i porządków, przekraczające ramy tradycyjnej sceny i wydarzenia teatralnego. Festiwal coraz odważniej wkraczał do obiektów poprzemysłowych, budynków publicznych, wnikał w tkankę miasta, a tylko wybrane części programu rozgrywały się nad Jeziorem Maltańskim.
Rolę wydarzeń gromadzących tysiące ludzi, łączących ich we wspólnym przeżyciu artystycznym zaczęły coraz wyraźniej odgrywać plenerowe koncerty, które szybko stały się wizytówką Malty, czyniąc z niej „najbardziej teatralny spośród festiwali muzycznych i najbardziej muzyczny spośród festiwali teatralnych”. Nad Jeziorem Maltańskim, na Dziedzińcu Zamkowym, na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich czy w postindustrialnej przestrzeni Starej Gazowni występowali światowej klasy muzycy, m.in. Goran Bregović Ensemble, Buena Vista Social Club, Beirut, Antony & the Johnsons, CocoRosie i Animal Collective (Americana na Malcie), Elvis Costello, Sinead O’Connor, Nine Inch Nails, Faith No More, Manu Chao, Portishead, Kraftwerk, Damon Albarn czy Laibach.
Coraz ważniejszym elementem programu stał się taniec. Był on stale obecny w programie, istniejąc w przestrzeni publicznej miasta, ale jego waga wzrosła znacząco dzięki projektowi Stary Browar Nowy Taniec realizowanemu przez Art Stations Foundations, którego kuratorką jest Joanna Leśnierowska. W ramach sekcji Stary Browar Nowy Taniec swoje spektakle pokazywali m.in. Yvonne Rainer, Boris Charmatz, Xavier Le Roy czy Raimund Hoghe. Dzięki zróżnicowanemu programowi, prezentacji projektów o różnej skali zmieniały się też oczekiwania widzów. W drugiej dekadzie istnienia Malta skupiła się także na wspieraniu debiutanckich przedsięwzięć i poszukiwaniu nowych spojrzeń na performatywność. W ramach nurtu Nowe Sytuacje w latach 2006-2013 były prezentowane premierowe projekty młodych polskich artystów, którzy działają w przestrzeniach site-specific, wirusując miasto i wchodząc w interakcję z widzami.
2010->
Na 20-lecie istnienia festiwalu struktura programowa po raz kolejny zyskała nowy kształt. Z programu interdyscyplinarnego wyłonił się temat przewodni każdej edycji – Idiom – który mierzy się ze współczesnymi zagadnieniami życia społecznego i kulturalnego. Nurt ten, zaproponowany w 2009 r. przez Kasię Tórz, programerkę festiwalu, narodził się z potrzeby znalezienia w przestrzeni festiwalu sfery poszukiwań, swoistego laboratorium, w którym będzie możliwe opisanie gwałtownych przemian otaczającego nas świata. Zadaniem każdego z Idiomów jest nie tylko przybliżenie publiczności tematów i zjawisk współczesnej kultury szczególnie istotnych, wymagających wzmożonej uwagi i kompleksowej prezentacji, lecz także zaangażowanie jej w nie. Od 2010 r. odbyły się następujące Idiomy: Flamandowie (2010, kurator: Sven Åge Birkeland), Wykluczeni (2011, kuratorka: Kasia Tórz), Akcje Azjatyckie (2012, kurator: Stefan Kaegi), Człowiek-maszyna (2013, kurator: Romeo Castellucci), Ameryka Łacińska: Mieszańcy (2014, kurator: Rodrigo García), Nowy Ład Światowy (2015, kurator: Tim Etchells), Paradoks widza (2016, kuratorka: Lotte van den Berg), Platforma Bałkany (2017, kuratorzy: Goran Injac i Oliver Frljić), Skok w wiarę (2018, kuratorzy: Grace Ellen Barkey, Jan Lauwers, Maarten Seghers), Armia jednostki (2019, kurator: Nástio Mosquito). W 2015 r. Malta jako jedyny festiwal z Polski i jeden z 12 w Europie otrzymał nagrodę EFFE przyznawaną przez European Festival Association dla wydarzeń wyznaczających festiwalowe trendy. Jury uznało Malta Festival Poznań za „najbardziej innowacyjny festiwal w Polsce: na początku prezentujący teatr, a od pięciu lat zapraszający czołowych artystów do bycia kuratorami programów wokół wybranych tematów i idei”.
Wprowadzając Idiomy, Malta nie zapomniała o swoich korzeniach. W 2013 r. z inicjatywy Katarzyny Mazurkiewicz, pierwszej kuratorki Generatora Malta, festiwal, angażujący mieszkańców miasta we wspólne świętowanie, przeniósł się na położony w samym centrum Poznania pl. Wolności. W budowanym na czas trwania imprezy Generatorze Malta – swoistym miasteczku festiwalowym – każdy może codziennie obejrzeć spektakl, wysłuchać koncertu, wziąć udział w debacie, warsztatach, działaniach artystycznych i edukacyjnych. Wstęp na wszystkie wydarzenia odbywające się na placu jest bezpłatny. Celem Generatora Malta jest pokazywanie alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu, wspieranie dialogu międzypokoleniowego i integracja mieszkańców regionu przez demokratyczne uczestnictwo w zbiorowym święcie sztuki. Od 2014 r. kuratorką Generatora Malta jest Joanna Pańczak. Generator sukcesywnie poszerza pola swojego działania, realizując rezydencje dla artystów, ożywiając zaniedbane budynki i przywracając je celom kulturalnym i współpracując z twórcami, aktywistami i mieszkańcami wielu dzielnic Poznania. Plac Wolności jest też miejscem Forum, którego program przygotowuje Dorota Semenowicz – dyskusji z udziałem artystów, dziennikarzy, pisarzy, filozofów, oraz towarzyszących im czytań performatywnych; programu teatralnego prezentującego małe formy sceniczne, a także działającego do późnych godzin wieczornych klubu festiwalowego z uwielbianym przez publiczność silent disco.
Malta Festival Poznań jest świętem łączącym wzajemną dynamikę miasta i sztuki. Filozofia festiwalu to otwarcie na dialog, potrzeba powoływania nowych miejskich wspólnot, wymiana lokalna i międzynarodowa, chęć manifestacji kreatywności i świadomej refleksji o współczesnym świecie.
Dyrektorem Malta Festival Poznań od początku jej istnienia jest Michał Merczyński.
W latach 1993-2012 dyrektorem artystycznym festiwalu był Lech Raczak. Festiwal był początkowo organizowany przez agencję TAFF Art i Teatr Polski, następnie przez Towarzystwo Wieniawskiego. Od 2003 r. organizatorem festiwalu jest Fundacja Malta.